Бие даалт

ПАРЛАМЕНТЫН ЗАСАГЛАЛЫН

ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ

Үндсэн хууль ба засаглалын хуваарь:

Монгол улсад 70 жил оршин тогтносон социалист чиг баримжаатай, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай, нэг нам дангаар ноёрхсон, хүний эрх, эрх чөлөөг хаан боогдуулсан тоталитор дэглэмийг 1990 оны эхээр халж зах зээлийн эдийн засаг бүхий, хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмчийг хөхүүлэн дэмжсэн иргэний ардчилсан нийгэм байгуулахыг зорин эдгээр зарчмыг тунхагласан шинэ ардчилсан үндсэн хуулийг 1992 онд батлан мөрдүүлж эхэлсэн.

Шинэ үндсэн хуулиар Монгол улсын төрийн тогтолцоог дараах байдлаар тодорхойлж Ерөнхийлөгчийн засаглал, Хууль тогтоох засаглал буюу Улсын Их Хурал, Гүйцэтгэх засаглал буюу Монгол Улсын Засгийн Газар, Шүүх засаглал гэсэн засаглалын хуваарийг бий болгосон. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нь Хууль тогтоох болон Гүйцэтгэх засаглалын үйл ажиллагаанд шууд оролцдоггүй, илүү билэг тэмдэгийн шинжтэй энхийн цагт ард түмний эв нэгдлийн баталгаа байх, тодорхой зарим бүрэн эрхийн дагуу хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглалын шийдвэрт хориг тавих, зарим томилгоонд санал оруулах гэх мэтээр засаглалын үйл ажиллагааг тэнцвэржүүлэх, хяналт тавих үйл ажиллагаанд чиглэгддэг.

Хууль тогтоох засаглал буюу Улсын Их Хурал

Монгол Улс нь Парламентын засаглалтай орон гэж тооцогддог. Улсын Их Хурал нь хууль тогтоох, Засгийн газрыг томилох зэрэг бүрэн эрхийг хэнтэй ч хуваалцахгүй дангаар эдлэдэг тул засаглалын эрх мэдлийн үлэмж хэсэг төвлөрсөн гэж ойлгож болно.

Монгол Улс нь төрийн нэгдмэл системд захирагддаг унитар улс бөгөөд засаг захиргааны нэгжүүд /аймаг,сум/-г түшиглүүлэн, сонгогчдын тооны харьцааг харгалзан тогтоосон сонгуулийн 76 тойргоос шууд нууц санал хураалтаар сонгогддог 76 гишүүнтэй нэг танхимтай Парламент болох Улсын Их Хурлыг 4 жилийн хугацаатай байгуулдаг.

Улсын Их Хурал нь хууль тогтоох эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхдээ хууль санаачлах эрх бүхий субъект болох Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, Улсын Их Хурлын гишүүдээс санаачилсан хуулийн төслүүдийг Улсын Их Хурлын дотоод бүтэц болох салбарын чиглэлийн байнгын хороодоор хэлэлцүүлсний дараа нэгдсэн чуулганаар оруулж хэлэлцүүлэн баталдаг.

Улсын Их Хурал нь ихэнхдээ олон намын төлөөлөл орж байгуулагддаг онцлогоос үүдэн улс төрийн намуудын бодлогын мэтгэлцээн, өрсөлдөөний талбар болохын зэрэгцээ төлөөллийн зарчмаа дагаад олон ургальч үзлийг уралдуулах индэр болдогоороо улс оронд ардчилал тогтоох нэг үзэл суртал, нэг намын үнэмлэхүй дарангуйлал тогтоохыг хязгаарлах, улс үндэстний эрх ашгийг хөсөрдүүлж болох шийдвэр, үйлдлийг гаргуулахгүй байх, энэ асуудлаар сонгогч олон нийтийг сэрэмжлүүлэн дэмжлэг авах зэргээр Монгол улдсад шинэ тулгар хөгжиж байгаа ардчилалын үнэт зарчмуудыг төлөвшүүлэх, улс орны тусгаар тогтнол, бие даасан бүрэн эрхт байдлыг бэхжүүлэхэд асар их үүрэг гүйцэтгэдэг.

Парламентын тогцооны хэлбэрүүд, улс орнуудын жишээ

Улс орнуудад улс төрийн системийн янз бүрийн хэлбэрүүд хөгжиж байдаг. Хаант засаглалтай улс орон байхад, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай, Парламентын засаглалтай түүн дотроо хэдэн янзын хувилбар бүхий улс төрийн тогтолцоо оршин байна. Тухайлбал:

Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс нь Парламентын засаглалтай орон. Гэсэн хэдий ч Төрийн тэргүүн буюу Ерөнхийлөгчийг 5 жилийн хугацаатай холбооны зөвшилцөх хорооноос сонгодог. Холбооны зөвшилцөх хороо нь Бундестагийн гишүүд, түүнтэй тэнцүү тоогоор холбооны улсуудын Парламентаас сонгогдсон гишүүд ордог.

Хууль тогтоох дээд байгууллага нь Германы Бундестаг. Бундестагийн үндсэн үүрэг нь хууль батлах, Холбооны Канцлерыг сонгох, Засгийн Газарт хяналт тавих зэрэг асуудал юм. Бундестагийн гишүүд нь шууд чөлөөт сонгуулиар сонгуулийн тойргуудаас нууц санал хураалтаар сонгогддог. Бундестаг дотор намууд Парламентын бүлэг гэсэн зохион байгуулалтанд ажилладаг хэдий ч гишүүд нь хэнээс ч хараат бус, хуулиар хамгаалагдсан халдашгүй дархан эрхтэй, өөрийн итгэл үнэмшлэлээр шийдвэр гаргадаг.

Бундестагийн даргыг хамгийн олон гишүүнтэй намын Парламентын бүлгээс сонгодог хууль үйлчилч байна. Бундестагийн гишүүд 4 жилийн хугацаатай сонгогддог.

Германы засаглалын нэг онцлог ялгаа гэвэл хуулийг ёсчлох үүрэг бүхий холбооны 16 улсуудын засгийн газрын болон түүний итгэмжилсэн төлөөлөл орсон Бундесрат гэдэг илүү мэргэшсэн байгууллага хууль тогтоох байгууллагын дэргэд ажилладаг байна. Энэ нь Холбооны улсуудын ашиг сонирхолыг хамгаалах үүрэгтэйн дээр зөвшөлцлийн том механизм юм. Бундесратаас 2 удаа ёслоогүй буцсан асуудлаар дундын Зөвшөлцлийн Хороо байгуулж ихэнх тохиолдолд харилцан ойлголцлоор асуудал шийдэгддэг хэдий ч асуудлыг ёсчлохгүй гурав дахь удаагаа буцаах тохиолдол үүсэхэд Бундестаг эцсийн шийдвэр гаргадаг.

Бүгд Найрамдах Солонгос Улс нь Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улс бөгөөд Ерөнхийлөгч нь Гүйцэтгэх засаглалаа тэргүүлдэг. Хууль тогтоох дээд байгууллага Үндэсний Ассемблей 273 гишүүнтэй 5-6 суудал тутамд пропорциональ системийн 1 суудал хуваарилагддаг. Өөрөөр хэлбэл мажоратор, пропорциональ систем орсон холимог систем үйлчилж байна гэсэн үг.

Одоогийн үндэсний Ассемблей нь сонгуулийн тойргуудаас шууд сонгогдсон 253 гишүүний суудал, пропорциональ оролцоог харгалзан хуваарилсан 46 гишүүний суудлаас бүрдэж байна. Солонгосын төрийн системийн нэг онцлог нь Ерөнхийлөгч нь Парламентыг тараах эрх эдэлдэг, харин Үндэсний Ассемблей нь Ерөнхийлөгчийн шийдвэрт хориг тавих эрхтэй зэрэг нь засаглалын тэнцвэржилтэнд их нөлөөтэй гэж ойлгогдож байна.

Манай хойд хөрш Оросын Холбооны Улсад дээрх БНСУ-тай нилээд ойролцоо төрийн тогтолцоо үйлчилдэг ба Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улс юм. Хууль тогтоох дээд байгууллага болох төрийн Дум нь дээд, доод гэсэн 2 танхимтай үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Төрийн Дум нь хууль баталдаг бөгөөд хуулийг Ерөнхийлөгч ёсчилдог. Мөн Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхэнд Төрийн Думыг тараан сонгууль зарлах эрх байдаг нь Ерөнхийлөгчийн Засаглалын сүр хүч гэж ойлгогддог.

Монгол Улсын Парламентын тогтолцооны эерэг, сөрөг талууд

Шинэ үндсэн хууль батлагдсанаас хойш Улсын Их Хурлын 4 сонгууль болж өнгөрсөн. Энэ бүх хугацааны туршид УИХ-н сонгуулийн хууль болон УИХ-тай холбоотой Үндсэн хуулийн зүйл заалтуудад удаа дараа өөрчлөлт оруулж иржээ. Энэ нь улс төрийн системийн төлөвшил төдий сайнгүй байгааг харуулж байна. Зарим хуульч, судлаачдын нотолж байгаагаар 1992 оны Үндсэн хуулийн зарим агуулга, үзэл санааг эвдсэн өөрчлөлтүүдийг МАХН-ын үнэмлэхүй ноёрхол тогтсон 2001 онд хийсэн явдал нь өнөөгийн Парламентын хямралт байдлын эхлэлийг тавьсан гэж үздэг. Зөрчилтэй дараах асуудлууд маргааны гол сэдэв болж байна. Үүнд:

· УИХ-ын гишүүд Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын гишүүний үүргийг хавсран гүйцэтгэж болно гэсэн өөрчлөлт нь УИХ-ын гишүүдийн дунд Засгийн газрын гишүүн байхын төлөө өрсөлдөн Засгийн газраа ойр ойрхон огцруулах, Засгийн газар нь УИХ-даа захирагдахгүй байх зэрэг засаглалын гажуудлуудыг бий болгосон.

· УИХ-ын Чуулганы хуралдааны ирцийг нийт гишүүдийн гуравны хоёр буюу 51 гишүүнээс доошгүй байна гэснийг хоёрны нэг буюу 39 гишүүний оролцоотой хуралдаж тэдний хагас болох 20 гишүүн дэмжсэнээр хууль батлагдаж байхаар өөрчилсөн нь УИХ-н хариуцлагыг илт сулруулсан, төлөөллийн зарчмыг алдагдуулсан гэж үздэг.

· Чуулганы хуралдаан эхлэх үеийн ирцээр хуралдааныг үргэлжлүүлж хурлыг орхин гарсан болон санал хураалтанд ороогүй гишүүдийн саналыг тухайн асуудлыг дэмжиж байгаагаар тооцно гэсэн УИХ-ын дэгийн тухай хуулийн өөрчлөлт нь УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхэнд халдсан шийдвэр гэж шүүмжлэгддэг. Энэ нь цөөнхөө сонсохгүй олонхийн саналыг хүчээр тулган хүлээлгэдэг гажуудлыг бий болгосон.

· Парламентын нам гэдгийг тодорхой хуульчилж өгч чадаагүй, намын төлөөллөөр сонгогдсон УИХ-ын гишүүдийн Парламентын намын болон сонгогчдын өмнө хүлээх хариуцлага тодорхой бус байгаагаас зарим УИХ-ын гишүүд намын харъяаллаа солих /УИХ-ын гишүүн Батаа Эх Орон-МАШСН-аас МАХН-д, УИХ-ын гишүүн Баттулга, Эрдэнэбүрэн нар АН-д элссэн/, намаасаа гарч өөр нам байгуулах /УИХ-ын гишүүн Гүндалай АН-аас гарч АТН, УИХ-ын гишүүн Энхсайхан, Наранцацралт, Сономпил, Батжаргал нар ҮШНам байгуулж өрх тусгаарласан/ зэргээр анх сонгогдсон намын харъяаллаа өөрчилсөн явдал нь мөн өмнөх УИХ-уудын үед гарч байгаагүй гаж үзэгдэлүүд болоод байна.

· Парламентын гишүүдийн ёс зүйн хэм хэмжээг хуульчилж өгөөгүйгээс УИХ-ын гишүүдийн зүгээс хууль зөрчих, дураар авирлах, гэмт хэрэгт холбогдох зэрэг асуудал их газар авсан /УИХ-ын гишүүн Гүндалай, Жаргалсайхан, Одончимэд, Батаа нарын эрх мэдэл хэтрүүлсэн, албан тушаалын гэмт хэрэг үйлдсэн байж болзошгүй асуудалууд, УИХ-ын дарга Нямдоржийн Үндсэн хууль зөрчсөн асуудал, УИХ-ын бөгөөд ЗГ-ын гишүүн Энхболд, Баяртсайхан нартай холбогдсон Үндсэн хуулийн цэцэд хандсан маргааны асуудал/

· Намын эрх мэдэл Парламентын эрх мэдлээс дээгүүр үйлчилдэг гаж тогтолцоо бүрдсэн. Тухайлбал МАХН-ын Удирдах Зөвлөлийн шийдвэр бүхнээс дээгүүр үйлчилж зөвхөн энэ намын шийдвэр УИХ-ын шийдвэрт нөлөөлдөг, олон ургальч үзэл, зөвшөлцлийн механизм бараг үйлчилдэггүй өрөөсгөл үйл ажиллагаа явагдаж байгаа нь энэ Парламентын бас нэгэн эмгэнэл болоод байна.

· Парламентын дотоодод бий болоод байгаа дээрх хямралууд нь УИХ-ын нэр хүндийг урьд хожид байгаагүйгээр сэвтүүлж, хүмүүсийн дунд Парламентын засаглалаас татгалзан Ерөнхийлөгчийн засаглалаар солих санаархлыг өдөөсөн асуудал, тэмцэл газар авахад хүргэж байгаа нь энэ улс орныг Ардчилалын зарчмаас ухран нэг хүн, нэг үзэл суртлыг шүтсэн дарангуйлагч тогтолцоо руу эргэж буцах бололцоог олгож болзошгүй ноцтой үр дагаврыг бий болгоод байна.

Парламентын бүтэц үйл ажиллагааг боловсронгуй

болгох талаархи санал бодол

Монгол улсад Парламентын засаглал байх нь хамгийн тохиромжтой хувилбар гэж үздэг. Гэхдээ дараахи өөрчлөлтүүдийг хуульд оруулах шаардлагатай гэж бодож байна.

1. Засгийн газрын гишүүнээр УИХ-ын гишүүн байж болох хэдий ч бүрэлдэхүүний 30 хувиас хэтрэхгүй байх.
2. Ерөнхий сайдыг нэр дэвшүүлэхэд Ерөнхийлөгч санал оруулдаг гэхдээ олонхи суудал авсан намаас нэр дэвшигчийг гурваас илүү удаа буцаахгүй. Саналыг гурав буцаасан тохиолдолд УИХ асуудлыг дангаар шийддэг байх. /1998 онд тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Н.Багабанди АН-аас нэрийг нь дэвшүүлсэн Да.Ганболдыг 7 удаа буцаасан тохиолдлыг давтахгүй байх/
3. Чуулганы ирцийг өндөр байлгах. Хуучин байсан гуравны хоёр ирцийг сэргээх.
4. УИХ-ын гишүүн аль нэг намын нэрийн өмнөөс нэр дэвшээд сонгогдсон тохиолдолд гишүүнчлэлээ солихгүй байх. Гишүүнчлэлээ сольсон тохиолдолд бүрэн эрх нь дуусгавар болж нөхөн сонгууль зарлагддаг болгон хуульчлах
5. УИХ-ын 60 суудлыг томсгосон тойргоос шууд санал хураалтаар, 16 суудлыг /20 орчим хувь/ намуудын цуглуулсан саналаар пропорциональ системээр намуудын нэрсийн жагсаалтаар хуваарилах, тэгэхдээ дээд, доод гэсэн хоёр танхимын зохион байгуулалтанд шилжүүлж 16 гишүүн нь илүү мэргэшсэн байнгын ажиллагаатай танхим байхаар өөрчлөх /Цэцийн дунд суудлын, их суудлын гэдэг шиг/
6. Улс төрийн нам нь байгуулагдсанаас хойш УИХ-ын сонгуульд хоёр удаа оролцоогүй буюу оролцсон 2 удаагийн тохиолдолд сонгогчдын 6 хувийн дэмжлэг авч чадаагүй эсвэл нэг ч УИХ-ын гишүүн гаргаж чадаагүй тохиолдолд намын улс төрийн үйл ажиллагааг зогсоож татан буулгадаг болгон өөрчлөх,
7. Тоглоомын нам байгуулж санал хуваах болон зохиомол шахалт дарамт үүсгэн аливаа наймаа, тохиролцооны хэрэгсэл болгон ашигладаг гажуудлыг багасгах, сонгуулийг шудрага бус явуулан сонгогчдын саналыг луйвардах, зохиомол намын нэрээр сонгуулийн хар технологи хэрэглэх, сонгууль зохион байгуулдаг сонгуулийн хэсгийн болон тойргийн хороодыг нэг намын хүмүүсээр бүрдүүлэн /өөр намын хаягтай нэг намын гишүүд/ хяналтаас хөндийрүүлж улмаар хээл хахууль, авилгал ашиглан луйврийн сонгууль явуулдаг тогтолцоог аль болох халах
8. УИХ-ын ёс зүйн байдлын кодекс /дүрэм/ батлан мөрдүүлж гишүүдийг сахилагажуулах.
9. Үндсэн хуулийн Цэцийг Үндсэн хуулийн шүүх болгон өргөжүүлж дотор нь Цэц, Авилгалтай тэмцэх хороо, Төрийн өндөр албан тушаалтнуудын ёс зүйн хороо гэсэн бүтцүүд бий болгох шаадлагатай ба бүтцийг нь Ерөнхийлөгч, УИХ, Дээд Шүүхийн гурван тэнцүү оролцоотой байгуулдаг дээд хяналтын механизм бүрдүүлэх
10. Монгол улсын хэмжээнд нутгийн өөрөө удирдах байгууллагуудын эрх мэдлийг хэт сулруулан, засаглалын эрх мэдлийг хэт төвлөрүүлсэн гажуудлыг засч залруулах зэрэг гэж үзэж байна.

Манай ангийн хэсэг нөхөд амралтанд

Хуримын дараах эрчүүдийн зовлон Оллоо сайтаас

Хуримын дараахь эрчvvдийн зовлон“Эрчvvд хуримынхаа дараа єдрєєс эхлэн долоон насаар хєгширснєє мэдэрдэг” хэмээн Фрэнсис Бэкон хэлжээ. Эмэгтэйчvvд хуримынхаа дараа єєрчлєгддєг гэдгийг олон эр хvлээн зєвшєєрєх биз ээ. Орост эрт дээр vед хуримын єдєр товлосон цагаас эхлэн сvйт бvсгvй ээж, найз охидтойгоо хамт гасалж, гиншиж эхэлдэг байжээ. Энэ ч гайгvй. Зарим vед хуриман дээр гасалж, гангинаж, сvйт бvсгvйг болон хvрэлцэн ирсэн хvмvvсийн сэтгэлийн шаналгах нь их хэцvv гээч. Євєр Монголын хуримын уламжлалаар зочид тарсны дараа сvйт бvсгvйн ээж охиныхоо хормой дээр чулуу, сvх тавьдаг байжээ. Энэ нь “гэр бvл чулуу, тємєр мэт бат бэх барилдлаа” гэсэн утгатай аж. Руандагийн (Тєв Африк) нэгэн омгийн эрчvvд хамгийн азгvй нєхєр болдог. Уламжлал ёсоор хуримын ёслол єндєрлєсний дараа сvйт бvсгvй нєхрийнхєє гэрт очно. Гэхдээ та зvгээр л гэртээ дагуулаад харьдаг хэмээн бодож байвал эндvvрчээ. Залуу эхнэр нєхрийнхєє биед хайр найргvй шарх, сорви vvсгэх ёстой бєгєєд энэ vед нєхєр нь юу ч хэлэх эрхгvй байдаг гэнэ. Тэмцэл шєнийн турш зогсолтгvй vргэлжлэх бєгєєд євсєн овоохойн хана нурах нь энvvхэнд байдаг аж. Дараа нь эхнэр нь унтаж, хvчээ хуримтлуулахын тулд эцэг эх рvvгээ явна. Маргааш орой гэхэд дахиад л зодоон vргэлжилнэ. Ингээд сvйт бvсгvй залхаж, нєхрийн биед эрvvл газар vлдээгvй vед эхнэр нь гивлvvрээ тайлахыг зєвшєєрдєг байна. Vvнээс хойш гэр бvлийн амьдрал энгийн болж эхэлнэ. Тэд энэ ёс заншлыг дагавал залуу хосууд хэрvvл маргаангvй амьдардаг гэж vздэг аж. Тэгвэл Энэтхэгийн ємнєд хэсэгт бас нэгэн хачирхалтай уламжлал байдаг байна. Залуу бусгvй албан ёсоор нєхєрт гарснаас хойш гурав хоногийн дараа нєхєр нь тvvнээс салж, гэрээ vvрд орхих vvрэгтэй. Vvний дараа залуу бvсгvйн ємнє бvхий л зvйл нээлттэй болж, хvссэн хvнтэйгээ амраглаж, хvссэн бvхнээ хийнэ. Харин энэ vед хєєгдсєн нєхєр нь яадаг эсэхийг мэдэхгvй. Бразилийн зарим дvvрэгт нєхєр нь эхнэрээ нууц амрагтай болсныг мэдвэл тvvнийг нь анд хамт явахыг урьж, дараа нь гэртээ хоёр дахь нєхрийн хувиар хамт амьдрах хvсэлт гаргадаг байна.Ер бусын хуримын шєнєПерсийн хуримын шєнє. Эртний Персийн уламжлал ёсоор бол шинэ нєхєр эхнэрийнхээ охин биеийг алчуур ороосон хуруугаар хєнддєг байна. Ингээд цус болсон даавууг сvйт залуу хаалганы цаана хvлээн зогсож байгаа гэр бvлийнхээ хамгийн ахмад хvмvvст vзvvлнэ. Тэд онгон биеийг нь хєндсєн эсэхийг мэдсэний дараа Аллах бурхандаа талархаж, гэр бvлийг хvчинтэйд тооцдог ажээ. Хэрвээ сvйт бvсгvй “ариун” биш бол гэрээсээ шившигтэйгээр хєєдєг байна.Энэтхэгийн хуримын шєнє. Євєг дээдсийн уламжлалаа дээдэлж ирсэн энэтхэг гэр бvлд энэ заншлыг одоог хvртэл сахиж байна. Уламжлал ёсоор хуримын анхны шєнє єнгєрєєхєд нєхєр огт оролцдоггvй гэнэ. Хуримын дараа эр нєхєр гэргийгээ удмынхаа баатар зоригт хvмvvст болон маш их хvндэтгэдэг хvндээ авчирч єгнє. Энэ хvн залуу гэргийн охин биеийг зєв хєндєх vvрэгтэй. Залуу нєхєр эхнэрээ хагас цаг, эсвэл хэдэн єдрєєр ч єгч болно. Энэ vед сvйт бvсгvй нєхрєє зєв энхрийлэх аргад суралцдаг. Хайртай бvсгvйгээ эргvvлж авахдаа нєхєр нь эхнэрийнхээ онгон биеийг хєндсєн эрд vнэт бэлэг авч очдог. Зарим vед энэтхэг эрчvvд хэдэн єдєр хvлээж, бэлгийн амьдралд бvрэн бэлтгэгдсэн эхнэрээ авчрах нь бий. Тvvнчлэн сvйт залуу илvv удаан хvлээх ч хэрэг гардаг. Энэтхэгт найман настай охид гэрлэх нь цєєнгvй учир охидын бэлгийн бойжилт дуустал гэр бvлийн анхны шєнє хэдэн жилээр ч хойшлогдох тохиолдол бий.Японы хуримын шєнє. Японд уламжлал ёсоор сvйт залуугийн ээж хvvдээ хэр хайртайгаа илэрхийлж, бvсгvйг будгаар гоёж, хуарлана. Хэрвээ хадам ээж сvйт бvсгvйг “гоё болгож” чадахгvй бол муу ээжид тооцогддог. Тэрээр хуримын анхны шєнє хосуудын орыг жасмин цэцгээр хучиж, дээр нь буудай цацдаг. Ийм орон дээр анхны шєнєє єнгєрєєвєл эрvvл хєєрхєн хvvхдvvдтэй болно гэж япончууд vздэг ажээ. Сvйт залуугийн ээж хуримын анхны шєнє байлцдаг уламжлал одоо ч зарим гэр бvлд хадгалагдсаар байна. Гэхдээ хадам ээж хvvгээ дэмжиж, сvйт бvсгvйг буруутгах гэж тэнд байдаггvй. Тэр залуу бvсгvйг ичихийг нь болиулж, эр хvнийг яаж энхрийлэхийг хэлж єгєх хамгийн сайн туслагч болдог хэмээн япончууд vздэг ажээ.

Зардал ба хуримтлал

Өдөр ирэх тусам хэрэглээ улам нэмэгдэж байна. 1930-1980-аад оны хооронд бизнесийн итгэл буурч дэлгүүрүүд дампуурч эхлэн зах зээл уналтад орсон . Хөрөнгө оруулалт, зардлын талаархи тодорхой цогц мэдлэгийг энэхүү сэдвээр ойлгосон байх. 7-1-р загварт макро эдийн засгийн сэдвийн анализийг харуулсан байна. Энэ болон дараагийн сэдвээр эрдэмтэн Кейнисийн эдийн засаг гэж нэрлэдэг хагас зууны өмнөх Английн эдийн засгийг танилцуулсан Жонн Маунарт Кейнсийн[1] үзэл санаагаар гадаадын эдийн засгийн туршлагаар орчин үеийн физикийн коллежийн зкалуучуудын “Quarks” болон ”charm” онол дээр үндэслэдэг. Дараагийн сэдвээр элемент болон орчин үеийн эдийн засгийн онолыг харьцуулан үзнэ.

Зардал ба Хуримтлал

Нийлмэл зардлын гол бүрэодэхүүн нь хэрэглээ байдаг. Иймээс хэрэглээний зарлыг тодорхойлдог үндсэн хүчин зүйлүүдийг ойлгох нь чухал. Хэрэглээний зардлын төвшинд олон хүчин зүйл байдаг. Гэхдээ хамгийн чухал орлого, түүний дотор татвар төлсний дараах орлого гэдгийг тоо бүртгэлийн баримт гэрчилдэг.

Хэрэглээ нь GNP-ийн нэг том бүрэлдэхүүн хэсэг юм. Сүүлийн 10 жилд хэрэглээний 65%-ийг бүрдүүлсэн дийлэнх элемэнт нь юу вэ? Хамгийн чухал категори нь орон байр, хоол хүнс, эрүүл мэндийн зардал байдаг. Дараагийн хуудасны 7-1-р хүснэгтэд дийлэнх элемэнтүүдийг харуулсан. Доошоо цувуулсан нь. Үл хөдлөх хөрөнгө, хөдлөх хөрөнгө, үйлчилгээ гэсэн 3 категори байдаг. Агуулгаар нь энэ бол шууд харилцан хамаарал гэж хэлж болох юм.

Төсвийн зарцуулалтын хэв загвар.

Америкийн нэгдсэн улсын 2 өөр амжиргааны төвшний хүмүүсийн хэрэглээ нь ямар хэв загвартай байх вэ? Мэдээж 2 гэр бүл адил замаар мөнгөө зарцуулахгүй. Саяхны статистикийн судалгаагаар хүмүүсийн зардлыг хоол хүнс, хувцас хунар, бусад зардал гэж дунджаар хувиралж болхоор харагдаж байна. Мянга гаруй төсвийн судалгаагаар хүмүүс орлогынхоо төвшнөөс шалтгаалж зарцуулалт нь өөр өөр байсан ба дундаж төвшиндөө зарцуулалтын хэв маяг нь гайхалтай сайжирсан байсан. [2] Энэ нь юу вэ? 7-2-р загвар дээр өгүүлснээр бол ядуу гэр бүл орлогынхоо ихэнхийг орогнох байр, хоол хүнсэндээ зарцуулах шаардлагатай байдаг. Орлогын ихэнхи нь маш их хоол хүнсэнд явдаг. Хүмүүс их идэх нь их сайн. Тэдний аргацаах зам нь хямдхан талх аваад илүү үнэтэй мах, төмс, ногоо авна. Тэд нар яаж орлогоосоо хоол хүнсэндээ өшөө сайн лимит тогтоов.

Зарлага, 1987
Зарлагын бүтэц	Бүтцийн үнэ өртөг /тэр бум доллароор /	Хувь
Үл хөдлөх хөрөнгө	422	14
Авто машин	196
Байшингийн тоног төхөөрөмж	148
Бусад	78
Хөдлөх хөрөнгө	998	33
Хоол хүнс	526
Эрч хүч	77
Хувцас хунар	178
Бусад	216
Үйлчилгээ	1,592	53
Гэрийн үйлчилгээ	468
Эрүүл мэнд	360
Бизнес	216
Боловсрол	51
Бусад	497
Нийлбэр зардал	3,012	100

Дээр үзүүлснээр орлогын хамгийн бага төвшинн Орлогын ихэнхи нь орон байранд зарцуулагдхаар тогтсон байдаг. Энэ тогтсон заншил нь гэр бүлийн эрхий хурууны дүрэм юм. Нэг долоо хоногийн цалин хөлс нь нэг сарын байрны зардлыг хаадаг. Хувцас хунар, зугаа цэнгэл, авто машины зардал нь татвар төлсний дараах орлогоос илүү нэмэгдэж байна. Зарлага нь орлогоосоо илүү нэмэгдэж байна. Эцэст нь хэлэхэд хуримтлал нь энэ бүгдийн хамгийн шилдэг арга юм.

Хөрөнгө оруулалт, орлого ба хуримтлал

Бид түрүүн орлого, хөрөнгө оруулалт, хуримтлалын талаар үзсэн. Эд яаж холбогдож байна вэ? Энэ санаа бол маш хялбар орлого олоод хуримлал үүсгэх ба зарцуулахгүй. Хуримтлал нь зарцуулахгүй орлогтой тэнцүү. 1987 оноос эхлэн хуримтлал, зарлага, орлого холбогдож эхэлсэн. Энэ талаар 7-2-р хүснэгтэд харуулсан байгаа. / бид 6-р сэдвээр цалин хөлс, ашиг сонирхол, зээл ногдол ашиг, худалдааны төлбөр тооцооны талаар үзсэн / 1987 онд орлогын албан татварыг 15 хувиар бууруулж татваргүй болгосон. Энэ нь 3210 тэр бум доллар алдсан. Ахуйн хэрэглээ нь орлогын 96,8 хувийн өртөгтэй байсан буюу 3106 тэрбум доллар болон үлдэгдэл 104 тэрбум доллар нь хуримтлагддаг.

Хуримтлал дээр баян хүмүүс ядуу хүмүүсээс илүү хуримтлуулдагийг сурсан, гэхдээ энэ нь маргаангүй биш. Зөвхөн энэ орлогоос харуулсан нэн ядуу хуримтлал үүсэгж чаддаггүй. Тэд хөрөнгөөсөө доош татах буюу бусдад зээлүүлбэл хуримтлалгүй замруугаа зүглэнэ.

Ингэснээр хурсан хуримтлал болон маш их өр төлбөрийг бууруулна. 7-2-р загвараас орлогыг яаж зарлагад хуриарладгийг үзэж болно. Америкийн ахуйн хадгалмж, хуримтлал, зарцуулалтын төсвийг дараагийн хуудасны 7-3-р хүснэгтийн таниулах материалаар харуулна. Эхний баганд долоон өөр төвшний орлогыг харуулсан. 2-р баганад аль ч түвшний орлогын хуримтлалыг тодорхойлсон, 3 дахв баганад аль ч төвшний орлогын зарцуулалтыг тодорхойлсон.

Орлого зарлага тэнцэх- ахуйн хэрэгцээнд ямар ч хуримтлал үүсгэхгүй. Орлогоос эхлээд зарцуулалт болон хуримтлалын хоорондын холбоо нь эдийн засгаас ялгагдана. Бид ямар орлогоос хичнээн доллар хуритлуулж, хичнээн доллар зарцуулдагийг ойлгох хэрэгтэй. Үндэсний хийт бүтээгдхүүнээс ажил эрхлэлтийн бүмээмж, хөрөнгө оруулалтаас ямар төвшинд хадгаламж үүсгэхийг ойлгон нарийвчлан судлахад

- Зарцуулалтын үүрэг, орлогын зарцуулалтын талаар өгүүлнэ.

- Хуримтлалын үүрэг, хуримтлал ба орлогын талаар өгүүлнэ.

Ахуйн хэрэглээний хуримтлал ба хадгаламж
	1	2	3
	Эмх замбараагүй орлого	Ивэхтэй хуратлал /+/ ба идэвхгүй хуримтлал /-/	Зардал
A	$ 15.000	$ - 110	$ 15.110
B	16.000	0	16.000
C	17.000	+150	16.850
D	18.000	+400	17.600
E	19.000	+760	18.240
F	20.000	-1.170	18.830
G	21.000	-1.640	19.360

7-3-р хүснэгтэд Орлогын хамгийн хатуугаар зарлаг ба хуримтлалыг харуулсан. Энэ хүснэгтээр дундаж төвшний дундаж төвшний хадгалмж ба зарцуулалт, өөр өөр төвшний эмх замбараагүй орлогыг харуулсан. Дээр үзүүлснээр 16.000 доллараас ямар хүмүүс хуримлал үүсгэдэг, ямар хүмүүс хуримтлал үүсгэдэггүйг харуулсан. Энэ төвшний орлогыг хичнээн доллар хуримтлуулах ба хичнээн доллар зарцуулахыг вэ?

Зарцуулалтын үүрэг:

Зарцуулалтад хийх түлхүүр нь зарцуулалтын үүрэг юм. Зарцуулалт Зарцуулалтын үүргээс аль ч төвшний зарцуулалтын зарлага болон нэг удаагийн ахуйн хэрэглээний орлого хоорондын харьцааг харна. Энэ ойлголт нь Кейнсийн танилцуулснаар энэ таамаглалтын үндэс суурь нь зарлага ба орлогын хоорондын холбооны туршилт юм. 7-3-р хүснэгтэд бид доллон төвшний орлогыг авч зарцуулалтын үүргийг маш тод үзүүлсэн. Бид үүргийг 7-3-р загвар дээр дүрсэлтж чадна. Энэ загвар дээр нэг удаагийн онцлох хэрэглээний орлогыг 7-3-р хүснэгтийн 1-р багана. Хөндлөн тэнхлэгээр болон ахуйн хэрэглээний зарлагыг 3-р баганад босоо тэнхлэгээр дүрсэлсэн. Нэг оноогоор бүх зарцуулалт – орлогын холбоосыг дүрслэн үзүүлсэн. A,b,c,d,e,f ба g-ийн холболтын муруйг тоогоор холбъёо.7-3-р загвараар үзүүлсэн зарцуулалт болон орлогын харилцан хамаарлыйг зарцуулалтын хуримтлал гэж нэрлэнэ.

---

[1] Джон Маунэрд Кейнс / 1988-1946 / Английн эдийн засагч Джон Мэйнард Кейнсийн орчин үеийн макро эдийн засгийг үндэслэгч гэж үздэг. Джон Мэйнард Кейнсээс 1935 онд Жорж Бэрнанд Шарийн авсан захидалд эдийн засгийн хандах хандлагад хувьсал хийх эдийн засгийн онолын номын бичигт байгаа юм шиг надад санагдах юм гэжээ. Үнэхээр Кейнсийн “Ажил эрхлэлт хүү ба мөнгөний ерөнхий онол” ном /1936/ эдийн засгийн шинэжилгээнд хувьсал болсон бөгөөд Кейнсийн цаг үеэ эзэлсэн хамгийн гарамгай нөлөө бүхий эдийн засагч болсон юм .

[2] 7-2-р загвар зардлын хэв маягийн талаархи “ Энгэлсийн хууль”гэж нэрлэдэг өнгөрсөн 19-р зууны шилдэг статикч Эрнэст Энгэл бараа үйлдвэрлэлийн үйл явц өөрөө үйлдвэрлэгдсэн барааны өртөгтэй тэнцүү орлого бий болгодог гэсэн маш энгийн үзэл үзэл санааг илэрхийлдэг.

Мөнгөний эрэлтийн тухай Самуэлсоны Эдийн засгийн онол

Мөнгөний эрэлт

Өмнө үзсэн орчин үеийн мөнгөний эрэлт, хэрэгцээний онолд мөнгөний шаардлага, мөхөөлдөс, киноныхоос өөр гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Мөнгө бол саки хүлээхтэй адил биш- чи төмөр идэж чадахгүй. Бид эргэн тойрондоо мөнгө эрэлхийлж хайдаг.

Мөнгөний үүрэг:

Мөнгө гэж юу вэ? Мөнгө гэдэг бол мөнгийг бүтээж байгаа зүйл. Мөнгөний үүргийг гүйцэтгэж байгаа зүйл бол мөнгө юм. Мөнгө гурван үүрэгтэй.

1. Гүйлгээний хэрэгсэл. Юуны өмнө мөнгө өнөөдөр гүйлгээний хэрэгсэл болж байна. Бараа, үйлчилгээ, худалдан авах болон худалдахад мөнгийг ашиглаж болно. Мөнгө солилцооны хэрэгслийн хувьд нийгэмд барааг бараагаар солих бэрхшээлээс зайлсхийх боломж олгодог. Мөнгө бараа солилцооны тохиромжтой арга болохынхоо хувьд газар нутгийн төрөлжилтийн болон хүмүүс хоорондын хөдөлмөрийн хувиарын үр шимийг хүртэх боломжийг нийгэмд олгоно.
2. Хуримтлалын хэрэгсэл: Мөнгө хөрвөх чадвартай өөрөөр хэлбэл зарж үрэхэд хялбархан мөнгө учираас баялаг хадгалахад ихээхэн тохиромжтой хэлбэр болдог билээ. Үл хөдлөх хөрөнгө, эсвэл үнэт цаасны хэлбэрээр баялаг хадгалах зэрэг цөөн тохиолдлоос бусад нөхцөлд мөнгө эзэмшснээр мөнгөн орлого орохгүй.
3. Өртийн хэмжүүр: Мөнгө мөн өртгийн хэмжүүр болдог янз бүрийн баялаг нөөцийн харьцангуй өртгийг хэмжихэд мөнгөн нэгжийг хэмжүүр болгон ашиглах нь тохиромжтой гэж нийгэм үздэг юм. Мөнгөний системийн ачаар бид бүтээгдхүн бүрийн үнийг бусад сольж болох бүтээгдэхүүнээр дамжуулан илэрхийлэх гэх хэрэггүй болно. Мөнгийг ингэж ашиглах нь төрөл бүрийн бараа, нөөцийн харьцангуй үнэ цэнийг хялбархан харьцуулах боломжийг наймаанд оролцогчдод олгоно.

Мөнгөний өртөг:

Дээрх гурван үүргээр мөнгө бол хүмүүст туйлын хэрэгтэй зүйл. Мөнгөний өртөг гэж юу вэ? Өртөг нь их хэмжэний хөрөнгө оруулалтаас илүү сонирхолын зарцуулалтад ашиг тустай.

Долдугаар сэдвээр үзсэнээр бол хөрөнгө оруулалт нь эргээд сонирхолын өртгийн хэмжүүр болдог. Зээлийн мөнгө болон мөнгөний нөөцийн харилцан хамаарлыг үзье.

А. Мөнгөний сан нь мөнгөний зах зээлийн харилцан хамаарал ба мөнгөний зах зээлийн дансны хадгаламжтай адилхан. Энэ хадгаламж нь 5-15 хувийн хүүтэй нэг жилд.

1988 онд мөнгөний санд 1000$ тавьлаа. 8 хувийн хүүтэй тавьхад 1988 оны эцсээр 1080 болно гэсэн үг.

Мөнгөний өртгийн талаар эргээд орьёо. Та 1988 он 1000 $ авлаа. Жилийн эцсээр та 1000 $ доллартайгаа л үлдэнэ. Мөнгөний өртгийг шийдвэрлэхийн тулд ашиг сонирхолоо орхих хэрэгтэй.

Мөнгө бол их амархан учир нь амархан, хурдан худалдааг зөвшөөрөх хэрэгтэй. Мөнгөн сангийн ач холбогдол нь мөнгөний хүү нь ямагт унахгүй байх шаардлагатай. Энэ үйлчилгээ нь ямагт үнэгүй байдаггүй.хөрөнгө багатай бол хадгаламж нь өндөр ашиг сонирхолоос илүү.

Зарим жишээн дээр тайлбарлая. Танд 1000$-ын мөнгөн хадгаламж /M1 / байна. Банк танд 5 хувийн хүү төлхөд жил болгон таны данс 50$-оор нэмэгдэнэ.

Та 8 хувийн хүүтэй сан хайж болно. Энэ нь таны 1000$ доллар 1080 доллар болно. Та яагаад 30 $ золиослоно гэж. Учир нь та энэ 30 доллороороо шинэ хоол юмуу дугуй авч унаж болох юм.

Мөнгөний өртөгийн сайн тал. Нилээд суурь төвшинд авч үзвэл мөнгөний өртөг гэдэг нь мөн чанартаа эрэлт болон нийлүүлэтийн үзэгдэл юм. Өөрөөр хэлбэл мөнгөний өртөг түүний ашигтай, хэрэгтэй нь харьцуулахад түүний ховор байдаг явдлаар тодорхойлогдоно. Мөнөгний ашигтай хэрэгтэй байдал мэдээж хэрэг түүний өнөө болон ирээдүйд бараа үйлчмлгээгээр солигдох гйхамшигт нь оршино. Иймээс эдийн засаг дахь долларын эрэт арилжаанд байгаа нийт доллар дээр хувь хүн, үйлдвэрийн газруудын нэмж хэрэглэх мөнгөний тоо хэмжээнээс хамаарна. Мөнгөний эрэлт тухайн үед ямар нэг хэмжээгээр тогтмол байгаа нөхцөлд мөнгөн нэгжийн өртөг буюу “худалдан авах чадвар” мөнгөний нийлүүлтээр тодорхойлогдоно. Яагаад ингэдгийг харъя.

Худалдааны эрэлт:

Хүмүүс болон үйлдвэрт худалдааны мөнгө хэрэгтэй. Ахуйн хэрэглээнд байнгын хэрэглэгч нь электрон барааг худалдан авахад төлбөр хэрэгтэй. Үйлдвэрийн материал авахад мөнгө төлөх хэрэгтэй. Энэ хэрэгцээ нь мөнгөний арилжааны хэрэгцээг бүрдүүлдэг.

Мөнгөний арилжааны хэрэгцээг бид 11-2-р загвараас харж болно. Энэ загвараар дундаж гэр бүл сар бүр 100 долларын цалин хөлсийн харуулсан. Мөнгөний сар болгоны зарцуулалтыг гаргахад гэр бүл дунджаар 5400 долларын бланс барьдаг.

Энэ загвараар гэр бүл дунджаар сард хичнээн төгрөг зарцуулдаг вэ. Нэг гэр бүр сарын эхэнд 1000 доллартай байхад нэг өдрийн хэрэгцээ нь 33,3 доллар байна.

Энэ жишээг харахад эдийн засгийн өөрчлөлтөд мөнгөний эрэлт хэрэгцээ яаж хангагдаж байгааг мэднэ. Мөнгө ба үнэ.

Мөнгөний бодит өртөг буюу худалдан авах чадвар гэдэг бол бараа, үйлчилгээний тоо хэмжээ юм. Цаашилбал нэг доллораар авч байгаа бараа үйлчилгээний тоо хэмжээ үнийн төвшинтэй урвуу, тэнцүү харьцаатайгаар өөрчлөгдөнө. Өөөр хэлбэо үнийн ерөнхий төвшин долларын өртөг хоёрын хооронд давуу тэнцүү харьцаатай хамаарал байдаг. Энэ урвуу хамаарлыг 11-2р загвараас тодорхой харах боломж

байна. Хэрэглээний үнийг индеск эсвэл амжиргааны өртгийн индекс өсч байвал долларын худалдан авах чадвар заавал унадаг. Хэрэв хэрэглээний үнийн индекс,

амжиргааны өртийн индекс буурч байвал долларын худалдан авах чадвар өснө. Үнэ хичнээн өндөр байх тусам долларын өртөг төдийн чинээ буурна. Учир нь тухайн

тоо хэмжээний бараа үйлчилгээ, худалдан авахад урьдаас илүү олон доллар шаардагдана. Үүний эсрэг үнийн бууралт, долларын худалдан авах чадварыг

нэмэгдүүлнэ. Учир нь тухайн тоо хэмжээний бараа үйлчилгээг худалдан авахад одоо танд цөөн доллар шаардагдана. Хэрэв үнийн төвшин хоёр дахин өсвөл долларын өртөг хагасаар буюу 50%-иар багсана. Хэрэв үнийн төвшин хагасаар буюу 50%-иар багасвал долларын худалдан авах чадвар хоёр дахин нэмэгдэнэ. Үндэсний валют үнэгүй болж гүйлгээнд орохоо больсон хэд хэдэн тохиолдлыг бид өмнөх бүлэгт үзсэн билээ. Энэ бол ихэнхдээ улс мөнгөний нэгжний өртөг бараг алга болох хэмжээнд хүртэлх тийм их гүйлгээнд гарсан тохиолдол байсан юм. Бусад нөхцлүүд нь өөрчлалтгүй хэвээр байх тохиолдолд мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт нийлмэл эрэлтийг өсгөнө. Бүрэн ажил эрхлэлтэд хүрч үйлдвэрлэлийн нийт хэмжээ тогтмол болмогц энэ нэмэгдэл нийлмэл эрэлт зөвхөн үнэ л хөөрөгдөнө. Манайх өмнөх жишээнд 20 доллораар худалддаг байсан цамц ширүүн инфляцийн дараа 200 доллар болж байсан. Энэ бол нэг доллар цамцны өртгийн 1/20 байснаа одоо түүний өртгийн 1/200 боллоо гэсэн үг. Долларын өртөг буюу худалдан авах чадварыг инцляци өмнөх өртгийнх нь 10 хувьтай тэнцэхээр болгосон байна.

Инфляци ба түүнийг дагалдан гардаг долларын өртгийн бууралт мөнгө болохынх нь хувьд цаасан долларын залгамж чанарт ямар байдлаар илрэх вэ? Өрх гэр болон үйлдвэрийн худалдан авах чадварын нэмэгдэл алдагдалгүйгээр мөнгөө зарж чадна гэж мэдэж байгаа цагтаа л цаасан бэлэн мөнгийг гүйлгээний хэрэгсэл гэж хүлээн авахад бэлэн байдаг. Эрчимтэй өрнөж байдаг инфляцийн нөхцөлд бол өөр хэрэг. Мөнгөний нэгжийн өртгийн хүчтэй үнэгүйдэл түүнийг гүйлгээний хэрэгсэлийн үүргийг гүйцэтгэж чадахгүйд хүрнэ. Түүнийг эзэмшиж байх хугацаандаа мөнгө үнэгүйдэхийн хор хөнөөлийг амсахгүйн тулд үйлдвэрийн газар болон өрх гэрүүд солилцоонд цаасан мөнгө авахаас татгалзаж болно. Хэрэглэхэд тыыохиромжтой гүйлгээний хэрэгсэлгүй болсон эдийн засаг үр ашиг муутай бараа солилцоонд эргэж орно.

Үүний нэгэн адилаар хүмүүс инфляцийн дүнд хуримтуулсан мөнгөний нь өртөг хэт буурахгүй байх хүртэл мөнгийг хуримтлалын хэрэгсэл болгож ашиглана. Мөнгөний худалдан авах чадвар хартцангуй тогтвортой байгаа зөвхөн тийм нөхцалд л эдийн засаг мөнгөний нэгжийг өртгийн хэмжүүр болгон үр ашигтай ашиглаж чадах билээ. Өртгийн хэмжүүрийн хэт бууралт худалдан авагч болон худалдагчдыг худалдааны дүрмээ яг таг баримтлах боломжгүй болгодог. Мөнгөний нэгжийн өртөг эрс унахад янз бүрийн бараа, үйлчилгээнд худалдагчид ямар үнэ тогтоохоо мэдэхгүй, худалдан авагч хичнээнийг төлөхөө мэдэхгүй болно.

Мөнгөний хяналт:

Цаасан мөнгөний гол тулгуур нь мөнгөний өртгийн харьцангуй тогтворжилтийг хадагалах чадвар гэдэгт мөнгөний өртгийн тухай манай хэлэлцүүлгийн нэмэлт тайлбар оршино. Энэ нь нэгдүгээрт зохих сангийн бодлого явуулах, хоёрдугаарт мөнгөний нийлүүлэлтэд ухаалаг хяналт тавих буюу зохицуулалт хийх явдал юм. Үйлдвэрийн газар, өрх гэр, бараа үйлчилгээнийхээ оронд цаасан мөнгө авах бөгөөд энэ нь түүнийг зарцуулахад мөн тийм хэмжээний бараа үйлчилгээ эргэж авч ирэх хүртэл үргэлжилнэ. Манай эдийн засагт хууль зүйн арга хэмжээ, төрийн бодлого, нийгмийн практикийг хослуулан хэрэглэж байгаа нь солилцооны өртгийг ноцтой

аюулд оруулж болзошгүй мөнгөний нийлүүлэлтийн гэнэтийн өргөжилтөнд саад тогтор болж байгаа юм.

Цаасан мөнгөний тухай бид ярьсан бүх зүйл харилцах дансны мөнгөнд мөн хамаарна. Энэ тохиолдолд мөнгө арилжааны банкны болон хадгаламжийн байгууллагын өр болно. Хэрэв танд 200 долларын чекийн данс байгаа бол таны банк буюу хадгаламжийн байгууллага танд тийм хэмжээний долларын өртэй гэсэн хэрэг юм. Нэг бол та банкинд очиж чекийн хадгаламжаа цаасан мөнгөөр өвч болно. Ингэснээр та танд өгөх ёстой банкны буюу хадгаламжийн байгууллагын өрийг улсын болгон шилжүүлж байна. Нэг бол та банкнаас эсвэл хадгаламжийн байгууллагаас өрөө авч хэн нэгэнд чекийн хэлбэрээр шилжүүлж болно. Энэ хэлбэр илүү магадлалтай байж болох юм.

Банк болон хадгаламжийн байгууллагууд тийм өрийн бичиг хэт олныг гаргадаггүйг тэдний үүргээ биелүүлэх чадвар үндэслэгддэг юм. Ашигт тэмүүлж байгаа хувийн банкны төвлөрөлгүй системд их хэмжээний чекийн мөнгө гаргахгүй хэт хангалттай баталгаа байхгүй тухай бид удахгүй үзнэ. Ийм учраас америкийн банкны болон санхүүгийн системийн харилцах данс санамсаргүй нээхээс хамгаалдаг өндөр төвшний төвлөрөл төрийн хяналт байдаг билээ.

Гэхдээ бэлэн болон хадгаламжийн мөнгөний нийлүүлэлт эдийн засгийн тогтворжилтын өндөр төвшинд хүргэхээр ухаалаг хяналтад цаг үргэлж байдаг гэж эдгээр асуулгыг ойлгох хэрэгггүйг анхааруулъяа. Үнэн хэрэгтээ түүхэнд бидэнд тулгарч байсан инфляцийн дийлэнх мөнгөний нийлүүлэлтийн өргөжилтөд хөнгөн хуудуу хандсаны үр дагавар байсан гэж олон эдийн засагч үздэг юм.

ПАРЛАМЕНТЫН ЗАСАГЛАЛЫН

ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ

Үндсэн хууль ба засаглалын хуваарь:

Монгол улсад 70 жил оршин тогтносон социалист чиг баримжаатай, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай, нэг нам дангаар ноёрхсон, хүний эрх, эрх чөлөөг хаан боогдуулсан тоталитор дэглэмийг 1990 оны эхээр халж зах зээлийн эдийн засаг бүхий, хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмчийг хөхүүлэн дэмжсэн иргэний ардчилсан нийгэм байгуулахыг зорин эдгээр зарчмыг тунхагласан шинэ ардчилсан үндсэн хуулийг 1992 онд батлан мөрдүүлж эхэлсэн.

Шинэ үндсэн хуулиар Монгол улсын төрийн тогтолцоог дараах байдлаар тодорхойлж Ерөнхийлөгчийн засаглал, Хууль тогтоох засаглал буюу Улсын Их Хурал, Гүйцэтгэх засаглал буюу Монгол Улсын Засгийн Газар, Шүүх засаглал гэсэн засаглалын хуваарийг бий болгосон. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нь Хууль тогтоох болон Гүйцэтгэх засаглалын үйл ажиллагаанд шууд оролцдоггүй, илүү билэг тэмдэгийн шинжтэй энхийн цагт ард түмний эв нэгдлийн баталгаа байх, тодорхой зарим бүрэн эрхийн дагуу хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглалын шийдвэрт хориг тавих, зарим томилгоонд санал оруулах гэх мэтээр засаглалын үйл ажиллагааг тэнцвэржүүлэх, хяналт тавих үйл ажиллагаанд чиглэгддэг.

Хууль тогтоох засаглал буюу Улсын Их Хурал

Монгол Улс нь Парламентын засаглалтай орон гэж тооцогддог. Улсын Их Хурал нь хууль тогтоох, Засгийн газрыг томилох зэрэг бүрэн эрхийг хэнтэй ч хуваалцахгүй дангаар эдлэдэг тул засаглалын эрх мэдлийн үлэмж хэсэг төвлөрсөн гэж ойлгож болно.

Монгол Улс нь төрийн нэгдмэл системд захирагддаг унитар улс бөгөөд засаг захиргааны нэгжүүд /аймаг,сум/-г түшиглүүлэн, сонгогчдын тооны харьцааг харгалзан тогтоосон сонгуулийн 76 тойргоос шууд нууц санал хураалтаар сонгогддог 76 гишүүнтэй нэг танхимтай Парламент болох Улсын Их Хурлыг 4 жилийн хугацаатай байгуулдаг.

Улсын Их Хурал нь хууль тогтоох эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхдээ хууль санаачлах эрх бүхий субъект болох Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, Улсын Их Хурлын гишүүдээс санаачилсан хуулийн төслүүдийг Улсын Их Хурлын дотоод бүтэц болох салбарын чиглэлийн байнгын хороодоор хэлэлцүүлсний дараа нэгдсэн чуулганаар оруулж хэлэлцүүлэн баталдаг.

Улсын Их Хурал нь ихэнхдээ олон намын төлөөлөл орж байгуулагддаг онцлогоос үүдэн улс төрийн намуудын бодлогын мэтгэлцээн, өрсөлдөөний талбар болохын зэрэгцээ төлөөллийн зарчмаа дагаад олон ургальч үзлийг уралдуулах индэр болдогоороо улс оронд ардчилал тогтоох нэг үзэл суртал, нэг намын үнэмлэхүй дарангуйлал тогтоохыг хязгаарлах, улс үндэстний эрх ашгийг хөсөрдүүлж болох шийдвэр, үйлдлийг гаргуулахгүй байх, энэ асуудлаар сонгогч олон нийтийг сэрэмжлүүлэн дэмжлэг авах зэргээр Монгол улдсад шинэ тулгар хөгжиж байгаа ардчилалын үнэт зарчмуудыг төлөвшүүлэх, улс орны тусгаар тогтнол, бие даасан бүрэн эрхт байдлыг бэхжүүлэхэд асар их үүрэг гүйцэтгэдэг.

Парламентын тогцооны хэлбэрүүд, улс орнуудын жишээ

Улс орнуудад улс төрийн системийн янз бүрийн хэлбэрүүд хөгжиж байдаг. Хаант засаглалтай улс орон байхад, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай, Парламентын засаглалтай түүн дотроо хэдэн янзын хувилбар бүхий улс төрийн тогтолцоо оршин байна. Тухайлбал:

Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс нь Парламентын засаглалтай орон. Гэсэн хэдий ч Төрийн тэргүүн буюу Ерөнхийлөгчийг 5 жилийн хугацаатай холбооны зөвшилцөх хорооноос сонгодог. Холбооны зөвшилцөх хороо нь Бундестагийн гишүүд, түүнтэй тэнцүү тоогоор холбооны улсуудын Парламентаас сонгогдсон гишүүд ордог.

Хууль тогтоох дээд байгууллага нь Германы Бундестаг. Бундестагийн үндсэн үүрэг нь хууль батлах, Холбооны Канцлерыг сонгох, Засгийн Газарт хяналт тавих зэрэг асуудал юм. Бундестагийн гишүүд нь шууд чөлөөт сонгуулиар сонгуулийн тойргуудаас нууц санал хураалтаар сонгогддог. Бундестаг дотор намууд Парламентын бүлэг гэсэн зохион байгуулалтанд ажилладаг хэдий ч гишүүд нь хэнээс ч хараат бус, хуулиар хамгаалагдсан халдашгүй дархан эрхтэй, өөрийн итгэл үнэмшлэлээр шийдвэр гаргадаг.

Бундестагийн даргыг хамгийн олон гишүүнтэй намын Парламентын бүлгээс сонгодог хууль үйлчилч байна. Бундестагийн гишүүд 4 жилийн хугацаатай сонгогддог.

Германы засаглалын нэг онцлог ялгаа гэвэл хуулийг ёсчлох үүрэг бүхий холбооны 16 улсуудын засгийн газрын болон түүний итгэмжилсэн төлөөлөл орсон Бундесрат гэдэг илүү мэргэшсэн байгууллага хууль тогтоох байгууллагын дэргэд ажилладаг байна. Энэ нь Холбооны улсуудын ашиг сонирхолыг хамгаалах үүрэгтэйн дээр зөвшөлцлийн том механизм юм. Бундесратаас 2 удаа ёслоогүй буцсан асуудлаар дундын Зөвшөлцлийн Хороо байгуулж ихэнх тохиолдолд харилцан ойлголцлоор асуудал шийдэгддэг хэдий ч асуудлыг ёсчлохгүй гурав дахь удаагаа буцаах тохиолдол үүсэхэд Бундестаг эцсийн шийдвэр гаргадаг.

Бүгд Найрамдах Солонгос Улс нь Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улс бөгөөд Ерөнхийлөгч нь Гүйцэтгэх засаглалаа тэргүүлдэг. Хууль тогтоох дээд байгууллага Үндэсний Ассемблей 273 гишүүнтэй 5-6 суудал тутамд пропорциональ системийн 1 суудал хуваарилагддаг. Өөрөөр хэлбэл мажоратор, пропорциональ систем орсон холимог систем үйлчилж байна гэсэн үг.

Одоогийн үндэсний Ассемблей нь сонгуулийн тойргуудаас шууд сонгогдсон 253 гишүүний суудал, пропорциональ оролцоог харгалзан хуваарилсан 46 гишүүний суудлаас бүрдэж байна. Солонгосын төрийн системийн нэг онцлог нь Ерөнхийлөгч нь Парламентыг тараах эрх эдэлдэг, харин Үндэсний Ассемблей нь Ерөнхийлөгчийн шийдвэрт хориг тавих эрхтэй зэрэг нь засаглалын тэнцвэржилтэнд их нөлөөтэй гэж ойлгогдож байна.

Манай хойд хөрш Оросын Холбооны Улсад дээрх БНСУ-тай нилээд ойролцоо төрийн тогтолцоо үйлчилдэг ба Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улс юм. Хууль тогтоох дээд байгууллага болох төрийн Дум нь дээд, доод гэсэн 2 танхимтай үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Төрийн Дум нь хууль баталдаг бөгөөд хуулийг Ерөнхийлөгч ёсчилдог. Мөн Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхэнд Төрийн Думыг тараан сонгууль зарлах эрх байдаг нь Ерөнхийлөгчийн Засаглалын сүр хүч гэж ойлгогддог.

Монгол Улсын Парламентын тогтолцооны эерэг, сөрөг талууд

Шинэ үндсэн хууль батлагдсанаас хойш Улсын Их Хурлын 4 сонгууль болж өнгөрсөн. Энэ бүх хугацааны туршид УИХ-н сонгуулийн хууль болон УИХ-тай холбоотой Үндсэн хуулийн зүйл заалтуудад удаа дараа өөрчлөлт оруулж иржээ. Энэ нь улс төрийн системийн төлөвшил төдий сайнгүй байгааг харуулж байна. Зарим хуульч, судлаачдын нотолж байгаагаар 1992 оны Үндсэн хуулийн зарим агуулга, үзэл санааг эвдсэн өөрчлөлтүүдийг МАХН-ын үнэмлэхүй ноёрхол тогтсон 2001 онд хийсэн явдал нь өнөөгийн Парламентын хямралт байдлын эхлэлийг тавьсан гэж үздэг. Зөрчилтэй дараах асуудлууд маргааны гол сэдэв болж байна. Үүнд:

· УИХ-ын гишүүд Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын гишүүний үүргийг хавсран гүйцэтгэж болно гэсэн өөрчлөлт нь УИХ-ын гишүүдийн дунд Засгийн газрын гишүүн байхын төлөө өрсөлдөн Засгийн газраа ойр ойрхон огцруулах, Засгийн газар нь УИХ-даа захирагдахгүй байх зэрэг засаглалын гажуудлуудыг бий болгосон.

· УИХ-ын Чуулганы хуралдааны ирцийг нийт гишүүдийн гуравны хоёр буюу 51 гишүүнээс доошгүй байна гэснийг хоёрны нэг буюу 39 гишүүний оролцоотой хуралдаж тэдний хагас болох 20 гишүүн дэмжсэнээр хууль батлагдаж байхаар өөрчилсөн нь УИХ-н хариуцлагыг илт сулруулсан, төлөөллийн зарчмыг алдагдуулсан гэж үздэг.

· Чуулганы хуралдаан эхлэх үеийн ирцээр хуралдааныг үргэлжлүүлж хурлыг орхин гарсан болон санал хураалтанд ороогүй гишүүдийн саналыг тухайн асуудлыг дэмжиж байгаагаар тооцно гэсэн УИХ-ын дэгийн тухай хуулийн өөрчлөлт нь УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхэнд халдсан шийдвэр гэж шүүмжлэгддэг. Энэ нь цөөнхөө сонсохгүй олонхийн саналыг хүчээр тулган хүлээлгэдэг гажуудлыг бий болгосон.

· Парламентын нам гэдгийг тодорхой хуульчилж өгч чадаагүй, намын төлөөллөөр сонгогдсон УИХ-ын гишүүдийн Парламентын намын болон сонгогчдын өмнө хүлээх хариуцлага тодорхой бус байгаагаас зарим УИХ-ын гишүүд намын харъяаллаа солих /УИХ-ын гишүүн Батаа Эх Орон-МАШСН-аас МАХН-д, УИХ-ын гишүүн Баттулга, Эрдэнэбүрэн нар АН-д элссэн/, намаасаа гарч өөр нам байгуулах /УИХ-ын гишүүн Гүндалай АН-аас гарч АТН, УИХ-ын гишүүн Энхсайхан, Наранцацралт, Сономпил, Батжаргал нар ҮШНам байгуулж өрх тусгаарласан/ зэргээр анх сонгогдсон намын харъяаллаа өөрчилсөн явдал нь мөн өмнөх УИХ-уудын үед гарч байгаагүй гаж үзэгдэлүүд болоод байна.

· Парламентын гишүүдийн ёс зүйн хэм хэмжээг хуульчилж өгөөгүйгээс УИХ-ын гишүүдийн зүгээс хууль зөрчих, дураар авирлах, гэмт хэрэгт холбогдох зэрэг асуудал их газар авсан /УИХ-ын гишүүн Гүндалай, Жаргалсайхан, Одончимэд, Батаа нарын эрх мэдэл хэтрүүлсэн, албан тушаалын гэмт хэрэг үйлдсэн байж болзошгүй асуудалууд, УИХ-ын дарга Нямдоржийн Үндсэн хууль зөрчсөн асуудал, УИХ-ын бөгөөд ЗГ-ын гишүүн Энхболд, Баяртсайхан нартай холбогдсон Үндсэн хуулийн цэцэд хандсан маргааны асуудал/

· Намын эрх мэдэл Парламентын эрх мэдлээс дээгүүр үйлчилдэг гаж тогтолцоо бүрдсэн. Тухайлбал МАХН-ын Удирдах Зөвлөлийн шийдвэр бүхнээс дээгүүр үйлчилж зөвхөн энэ намын шийдвэр УИХ-ын шийдвэрт нөлөөлдөг, олон ургальч үзэл, зөвшөлцлийн механизм бараг үйлчилдэггүй өрөөсгөл үйл ажиллагаа явагдаж байгаа нь энэ Парламентын бас нэгэн эмгэнэл болоод байна.

· Парламентын дотоодод бий болоод байгаа дээрх хямралууд нь УИХ-ын нэр хүндийг урьд хожид байгаагүйгээр сэвтүүлж, хүмүүсийн дунд Парламентын засаглалаас татгалзан Ерөнхийлөгчийн засаглалаар солих санаархлыг өдөөсөн асуудал, тэмцэл газар авахад хүргэж байгаа нь энэ улс орныг Ардчилалын зарчмаас ухран нэг хүн, нэг үзэл суртлыг шүтсэн дарангуйлагч тогтолцоо руу эргэж буцах бололцоог олгож болзошгүй ноцтой үр дагаврыг бий болгоод байна.

Парламентын бүтэц үйл ажиллагааг боловсронгуй

болгох талаархи санал бодол

Монгол улсад Парламентын засаглал байх нь хамгийн тохиромжтой хувилбар гэж үздэг. Гэхдээ дараахи өөрчлөлтүүдийг хуульд оруулах шаардлагатай гэж бодож байна.

1. Засгийн газрын гишүүнээр УИХ-ын гишүүн байж болох хэдий ч бүрэлдэхүүний 30 хувиас хэтрэхгүй байх.
2. Ерөнхий сайдыг нэр дэвшүүлэхэд Ерөнхийлөгч санал оруулдаг гэхдээ олонхи суудал авсан намаас нэр дэвшигчийг гурваас илүү удаа буцаахгүй. Саналыг гурав буцаасан тохиолдолд УИХ асуудлыг дангаар шийддэг байх. /1998 онд тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Н.Багабанди АН-аас нэрийг нь дэвшүүлсэн Да.Ганболдыг 7 удаа буцаасан тохиолдлыг давтахгүй байх/
3. Чуулганы ирцийг өндөр байлгах. Хуучин байсан гуравны хоёр ирцийг сэргээх.
4. УИХ-ын гишүүн аль нэг намын нэрийн өмнөөс нэр дэвшээд сонгогдсон тохиолдолд гишүүнчлэлээ солихгүй байх. Гишүүнчлэлээ сольсон тохиолдолд бүрэн эрх нь дуусгавар болж нөхөн сонгууль зарлагддаг болгон хуульчлах
5. УИХ-ын 60 суудлыг томсгосон тойргоос шууд санал хураалтаар, 16 суудлыг /20 орчим хувь/ намуудын цуглуулсан саналаар пропорциональ системээр намуудын нэрсийн жагсаалтаар хуваарилах, тэгэхдээ дээд, доод гэсэн хоёр танхимын зохион байгуулалтанд шилжүүлж 16 гишүүн нь илүү мэргэшсэн байнгын ажиллагаатай танхим байхаар өөрчлөх /Цэцийн дунд суудлын, их суудлын гэдэг шиг/
6. Улс төрийн нам нь байгуулагдсанаас хойш УИХ-ын сонгуульд хоёр удаа оролцоогүй буюу оролцсон 2 удаагийн тохиолдолд сонгогчдын 6 хувийн дэмжлэг авч чадаагүй эсвэл нэг ч УИХ-ын гишүүн гаргаж чадаагүй тохиолдолд намын улс төрийн үйл ажиллагааг зогсоож татан буулгадаг болгон өөрчлөх,
7. Тоглоомын нам байгуулж санал хуваах болон зохиомол шахалт дарамт үүсгэн аливаа наймаа, тохиролцооны хэрэгсэл болгон ашигладаг гажуудлыг багасгах, сонгуулийг шудрага бус явуулан сонгогчдын саналыг луйвардах, зохиомол намын нэрээр сонгуулийн хар технологи хэрэглэх, сонгууль зохион байгуулдаг сонгуулийн хэсгийн болон тойргийн хороодыг нэг намын хүмүүсээр бүрдүүлэн /өөр намын хаягтай нэг намын гишүүд/ хяналтаас хөндийрүүлж улмаар хээл хахууль, авилгал ашиглан луйврийн сонгууль явуулдаг тогтолцоог аль болох халах
8. УИХ-ын ёс зүйн байдлын кодекс /дүрэм/ батлан мөрдүүлж гишүүдийг сахилагажуулах.
9. Үндсэн хуулийн Цэцийг Үндсэн хуулийн шүүх болгон өргөжүүлж дотор нь Цэц, Авилгалтай тэмцэх хороо, Төрийн өндөр албан тушаалтнуудын ёс зүйн хороо гэсэн бүтцүүд бий болгох шаадлагатай ба бүтцийг нь Ерөнхийлөгч, УИХ, Дээд Шүүхийн гурван тэнцүү оролцоотой байгуулдаг дээд хяналтын механизм бүрдүүлэх
10. Монгол улсын хэмжээнд нутгийн өөрөө удирдах байгууллагуудын эрх мэдлийг хэт сулруулан, засаглалын эрх мэдлийг хэт төвлөрүүлсэн гажуудлыг засч залруулах зэрэг гэж үзэж байна.